દુનિયામાં હવે ધીમે-ધીમે ડોલરનો દબદબો ઘટ્યો, અન્ય વિકલ્પ અંગે વિવિધ દેશોમાં વિચારણા
નવી દિલ્હીઃ છેલ્લા સાત દાયકાથી દુનિયામાં એક દેશ બીજા દેશ સાથે ડોલરમાં વ્યવહાર કરતો આવ્યો છે, પરંતુ હાલ યુક્રેન-રશિયા યુદ્ધ, અમેરિકામાં મંદી સહિતના કારણોસર હવે અનેક દેશો ડોલરને બદલે અન્ય ચલણ તરફ વ્યવહાર કરતા થયા છે. ભારત અનેક દેશો સાથે રૂપિયામાં વ્યવહાર કરતું થયું છે. આવી રીતે ચીન અને રશિયા પણ ડોલરના બદલે અન્ય ચલણમાં વ્યવસાય કરવાનું પસંદ કરી રહ્યાં છે, આમ હવે છેલ્લા સાત દાયકાથી ચાલી રહેલો દબદબો ઘટી રહ્યો છે. અનેક દેશો ડોલરનો વિકલ્પ શોધી રહ્યાં છે.
યુએસ ડૉલર લગભગ આઠ દાયકાથી વિશ્વના અર્થતંત્ર પર શાસન કરે છે. તે વિશ્વની સૌથી સુરક્ષિત સંપત્તિમાંની એક માનવામાં આવે છે. પરસ્પર વેપાર માટે વિશ્વ ડોલર પર નિર્ભર રહ્યું છે, પરંતુ હવે ઘણા દેશો પોતાને ડોલરથી દૂર રાખવા માંગે છે. આ કારણોસર ભવિષ્યમાં ડૉલરનું વર્ચસ્વ કેટલું રહેશે તેના પર સવાલો ઉઠી રહ્યા છે. 2022માં રશિયાએ યુક્રેન પર હુમલો કરતાની સાથે જ અમેરિકાના નેતૃત્વમાં તેના પર ઘણા નાણાકીય પ્રતિબંધો લાદવામાં આવ્યા હતા. પશ્ચિમી સરકારોએ રશિયાના લગભગ અડધા વિદેશી વિનિમય અનામતને સ્થિર કરવાનો નિર્ણય કર્યો હતો. સાથોસાથ, મુખ્ય રશિયન બેંકોને SWIFTમાંથી પાછી ખેંચી લેવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો, જે ક્રોસ-બોર્ડર આંતરરાષ્ટ્રીય ચૂકવણીની સુવિધા આપે છે. ચીન અને અમેરિકા વચ્ચે ઘણા સમયથી તણાવ ચાલે છે. ચીનને લાગે છે કે, અમેરિકા ભવિષ્યમાં આ જ હથિયારનો ઉપયોગ ચીન સાથે પણ કરી શકે છે. ખતરો જોઈને રશિયા અને ચીને પોતાનું નાણાકીય માળખું તૈયાર કરવાનું શરૂ કર્યું છે.
ચીન વિશ્વનું બીજું સૌથી મોટું અર્થતંત્ર છે, જ્યારે રશિયા વિશ્વનું સૌથી મોટું ઊર્જા નિકાસકાર છે. રશિયાના પુતિન અને ચીનના જીંગપીંગ વચ્ચેની તાજેતરની બેઠક બાદ એવા અહેવાલ મળ્યા છે કે, રશિયા તેલ માટે યુઆન લેવાના પક્ષમાં છે. એવું પણ જાણવા મળ્યું હતું કે, સાઉદી અરેબિયા ક્રૂડ ઓઈલના બદલામાં ચીન પાસેથી યુઆનમાં પેમેન્ટ સ્વીકારવા તૈયાર છે. ડોલર માટે આ મોટો ફટકો બની શકે છે. ભારતે પણ રશિયાને ક્રૂડ ઓઈલના બદલામાં ડોલરને બદલે અન્ય કરન્સી પસંદ કરી હતી. રશિયા પરના પ્રતિબંધોની અસર વિશ્વના અન્ય ભાગો પર પણ પડી હતી. અન્ય દેશોએ પણ ડૉલરના વિકલ્પ વિશે વિચારવાનું શરૂ કર્યું. આમાં અમેરિકાના નજીકના મિત્રો પણ ભાગ લઈ રહ્યા છે.
યુએસએ તાજેતરમાં ફુગાવાને ધ્યાનમાં રાખીને વ્યાજદરમાં વધારો કર્યો હતો, જેણે અન્ય કરન્સી સામે ડોલરને મજબૂત બનાવ્યો હતો. હવે અન્ય દેશો પાસે અમેરિકાની જેમ વ્યાજદર વધારવો અને વૃદ્ધિ સાથે સમાધાન કરવાનો એક જ રસ્તો હતો. ભારતે આ જ કર્યું. જો તેમ ન કર્યું તો ચલણ નબળું પડતું જોવાની મજબૂરી હતી. આવું જ જાપાન સાથે થયું છે. વિશ્વનો મોટાભાગનો વેપાર ડોલરમાં થાય છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી, વિશ્વના અર્થતંત્રમાં સુધારા માટે 44 દેશોના પ્રતિનિધિઓ 1944માં મળ્યા હતા. સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા તરીકે યુ.એસ., ડોલરના મૂલ્યને સોનામાં મૂકશે, જ્યારે અન્ય દેશો તેમની કરન્સીને ડોલરમાં પેગ કરશે તેવી સંમતિ હતી.
દેશોએ હવે વિનિમય દર જાળવવા માટે ડોલરને અનામતમાં રાખવો પડતો હતો, જેનાથી તે વૈશ્વિક ચલણનું પ્રભુત્વ બની ગયું હતું. 1970 સુધીમાં, આ પ્રણાલીનું વિઘટન થવાનું શરૂ થયું, કારણ કે યુએસ પાસે ડૉલરને પાછળ રાખવા માટે પૂરતું સોનું નહોતું. પરંતુ ત્યાં સુધીમાં ડોલર અન્ય દેશોમાં ઊંડે સુધી ઘૂસી ગયો હતો. પરિણામે તેની કીર્તિ ઓછી થઈ શકી નહીં. તેનું કારણ એ પણ છે કે અમેરિકામાં કોર્પોરેટ ગવર્નન્સ અન્ય દેશોની સરખામણીએ વધુ સારી માનવામાં આવે છે. ડોલરની કીર્તિને સમાપ્ત કરવાના પ્રયાસો પાછળથી પણ કરવામાં આવ્યા હતા. યુરોપિયન યુનિયને 1999માં યુરોની શરૂઆત કરી હતી. ત્યારબાદ 2008-2009ની નાણાકીય કટોકટી આવી. ડોલરે બધું સહન કર્યું.
આજે, વિશ્વની મધ્યસ્થ બેંકો પાસે લગભગ 60 ટકા વિદેશી વિનિમય અનામત ડોલરમાં છે. જો કે, લગભગ 20 વર્ષ પહેલા આ પ્રમાણ 70% હતું. અમેરિકાના નાણા મંત્રી જેનેટ યેલેનનું માનવું છે કે, ડૉલર સામે કોઈ પડકાર નથી. નિષ્ણાતો એમ પણ માને છે કે નજીકના ભવિષ્યમાં અન્ય કોઈ ચલણ ડૉલરના વર્ચસ્વને બદલી શકે તેવી સ્થિતિમાં નથી. પરંતુ એવું બની શકે છે કે ડૉલરની સાથે અન્ય કોઈ ચલણ પણ ધીમે ધીમે બહાર આવે. ગોલ્ડમેન સૅક્સ ગ્રુપના ભૂતપૂર્વ મુખ્ય અર્થશાસ્ત્રી જિમ ઓ’નીલ કહે છે કે બ્રિક્સ દેશો (બ્રાઝિલ, ચીન, ભારત, દક્ષિણ આફ્રિકા)એ આ અંગે પહેલ કરવી જોઈએ.
