ભારતમાં વર્ષ 1996 પહેલા લોકસભાની બે કરતાં વધુ બેઠકો પરથી એક ઉમેદવારને ચૂંટણી લડવાની સ્વતંત્રતા હતી

નવી દિલ્હીઃ આઝાદી પછી દેશમાં યોજાયેલી સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં ઘણી એવી બેઠકો હતી જેના પર નેતાઓ ત્રણ બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડતા હતા. વાસ્તવમાં, આ બે બેઠકોમાંથી, એક બેઠક સામાન્ય અને બીજી આરક્ષિત એટલે કે એસસી-એસટી કેટેગરીની હતી. ઉલ્લેખનીય છે કે અનામત વર્ગને પણ પ્રતિનિધિત્વ મળી રહે તે માટે આવી વ્યવસ્થા અમલમાં મુકવામાં આવી હતી. જો કે, વિરોધ પછી, આ સિસ્ટમ વર્ષ 1962 માં નાબૂદ કરવામાં આવી હતી.

• ડબલ સીટ પરથી ચૂંટણી લડવાનો ઈતિહાસ  

દેશમાં પ્રથમ સામાન્ય ચૂંટણી 1952માં યોજાઈ હતી. ચૂંટણી પછી, 17 એપ્રિલ 1952ના રોજ પ્રથમ લોકસભાની રચના કરવામાં આવી અને જવાહરલાલ નેહરુ પ્રધાનમંત્રી બન્યા હતા. આ ચૂંટણીમાં લોકસભાની કુલ બેઠકોની સંખ્યા 489 હતી, જેમાં કોંગ્રેસે 364 બેઠકો જીતી હતી. આ ચૂંટણીમાં લોકસભાની 89 બેઠકો હતી જેના પર બે સાંસદોએ જીત મેળવી હતી. એટલે કે એક સંસદીય બેઠક પર બે સાંસદો. 1957ની સામાન્ય ચૂંટણીમાં, બે ઉમેદવારોએ દેશભરમાંથી 90 બેઠકો જીતી હતી.

જ્યારે ત્રીજા ક્રમે આવેલા ઉમેદવાર એમ.પી ડબલ સીટ સિસ્ટમ દરમિયાન એવું પણ બન્યું કે ત્રીજા ક્રમે ઉભેલા ઉમેદવાર ધારાસભ્ય તરીકે ચૂંટાયા. વાસ્તવમાં જ્યારે બીજી સામાન્ય ચૂંટણીમાં ઉત્તર પ્રદેશની આઝમગઢ બેઠક પર ચૂંટણી થઈ ત્યારે ત્રીજા સ્થાને રહેલા કોંગ્રેસના ઉમેદવાર વિશ્વનાથ પ્રસાદ સાંસદ તરીકે ચૂંટાયા હતા. પ્રથમ ક્રમે કાલિકા સિંહને 138247 વોટ મળ્યા અને બીજા ક્રમે પ્રોફેસર મુકુટ બિહારી લાલને 119478 વોટ મળ્યા. જ્યારે ત્રીજા સ્થાને રહેલા વિશ્વનાથ પ્રસાદને 103239 મત મળ્યા હતા. કોંગ્રેસના ઉમેદવાર કાલિકા સિંહ, જે નંબર વન પર હતા, તે જનરલ કેટેગરીના હતા, તેથી તેઓ સાંસદ તરીકે ચૂંટાયા હતા. બીજા ક્રમે રહેલા પ્રોફેસર મુકુટ બિહારી લાલ પણ જનરલ કેટેગરીના હતા. એસસી-એસટી કેટેગરીના સાંસદ પણ ચૂંટવાના હોવાથી વિશ્વનાથ પ્રસાદ સાંસદ તરીકે ચૂંટાયા હતા. આઝમગઢની જેમ, રાયબરેલી, હરદોઈ અને હમીરપુરની ડબલ બેઠકો પર ત્રીજા સ્થાને રહેલા ઉમેદવારો પણ સાંસદ તરીકે ચૂંટાયા હતા. દેશભરમાં આ સિસ્ટમનો ઘણો વિરોધ થયો હતો. 1962ની ચૂંટણીમાં આ પ્રણાલીને નાબૂદ કરવામાં આવી હતી.

• આવી ચૂંટણીઓ શા માટે યોજાઈ?

વાસ્તવમાં, 1952 માં, અનામત વર્ગને પ્રતિનિધિત્વ આપવા માટે, એક બેઠક પર બે સાંસદોની ફોર્મ્યુલા અપનાવવામાં આવી હતી. રસપ્રદ વાત એ છે કે આ બેઠકો પર જનતાને બે મત આપવાનો અધિકાર પણ આપવામાં આવ્યો હતો. જો કે, કોઈપણ મતદાર એક જ ઉમેદવારને તેના બંને મત આપી શક્યા ન હતા. આ પછી મતગણતરી દરમિયાન જનરલ કેટેગરીના ઉમેદવારને સૌથી વધુ મત મેળવનારને વિજેતા જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો. તેવી જ રીતે, અનામત વર્ગમાંથી જે ઉમેદવારને સૌથી વધુ મત મળ્યા તે સાંસદ તરીકે ચૂંટાયા.

• જો તમે ડબલ સીટ જીતશો તો તમારે એક સીટ પરનો દાવો છોડવો પડશે

1996 સુધી, લોકસભાની બે કરતાં વધુ બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડવાની સ્વતંત્રતા હતી, પરંતુ જનપ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમ 1951માં સુધારો કરીને તે ત્રણને બદલે બે બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડવા પૂરતો મર્યાદિત હતો. એવું પણ લખવામાં આવ્યું હતું કે જો કોઈ નેતા બે સીટ પરથી ચૂંટણી જીતે છે તો તેણે 10 દિવસમાં એક સીટ ખાલી કરવી પડશે.

• આ દિગ્ગજો ડબલ સીટ પરથી ચૂંટણી લડ્યા હતા 

-ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાન અટલ બિહારી વાજપેયીએ 1991માં વિદિશા અને લખનૌ નામની બે બેઠકો પરથી લોકસભા ચૂંટણી લડી હતી, વાજપેયી બંને બેઠકો પરથી જીત્યા હતા અને વાજપેયીએ વિદિશા બેઠક છોડી દીધી હતી. અગાઉ, 1957ની લોકસભા ચૂંટણીમાં અટલ બિહારી વાજપેયીએ ભારતીય જનસંઘ વતી યુપી, બલરામપુર, મથુરા અને લખનૌની 3 લોકસભા બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડી હતી.

રાયબરેલીથી 1977ની ચૂંટણી હારી ગયેલા ઈન્દિરાએ 1980ની લોકસભાની ચૂંટણી રાયબરેલી અને મેડક નામની બે લોકસભા બેઠકો પરથી લડી હતી. ઈંદિરાએ બંને જગ્યાએથી ચૂંટણી જીતી હતી, પરંતુ ચૂંટણી જીત્યા બાદ તેમણે રાયબરેલીની લોકસભાની ચૂંટણી જાળવી રાખી હતી. 

-પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ 2014ની સામાન્ય ચૂંટણીમાં વારાણસી અને વડોદરાથી ચૂંટણી લડી હતી. તેઓ બંને જગ્યાએથી જીત્યા હતા, પરંતુ વારાણસી બેઠક જાળવી રાખી હતી.

-સમાજવાદી પાર્ટીના નેતા મુલાયમ સિંહ યાદવે પણ 2014માં આઝમગઢ અને મૈનપુરીથી ચૂંટણી લડી હતી અને બંને જગ્યાએ જીત મેળવી હતી. પરંતુ તેમણે આઝમગઢ સીટ પોતાની પાસે રાખી હતી.

-2019માં કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ રાહુલ ગાંધી કેરળના અમેઠી અને વાયનાડથી ચૂંટણી લડ્યા હતા, જેમાં તેઓ અમેઠીથી હારી ગયા હતા અને વાયનાડથી જીત્યા હતા.