2 ઓક્ટોબર એ ભારત માટે ખૂબ જ ઐતિહાસિક દિવસ છે, કારણ કે દર વર્ષે તેને ગાંધી જયંતિ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. ગાંધીજીનો જન્મ 2 ઓક્ટોબર 1869ના રોજ ગુજરાતના પોરબંદરમાં થયો હતો. આજે દેશ તેમની 154મી જન્મજયંતિ ઉજવી રહ્યો છે. આ ખાસ અવસર પર આખો દેશ તેમના દ્વારા કરવામાં આવેલ મહાન કાર્યને યાદ કરે છે. મહાત્મા ગાંધીએ ભારતને અંગ્રેજોથી આઝાદી અપાવવામાં કોઈ કસર છોડી ન હતી.તેઓ હિંસાનો આશરો લીધા વિના અંગ્રેજો સામે લડવામાં માનતા હતા, જેમાં તેઓ સફળ રહ્યા હતા. આ જ કારણ છે કે આજે નોટો પર તેની તસવીર જોવા મળે છે. તો ચાલો જાણીએ કે નોટો પર ગાંધીજીની પહેલી તસવીર ક્યારે અને કેવી રીતે છપાઈ હતી અને તેનો ઈતિહાસ શું છે-
જો તમને લાગે છે કે નોટ પર ગાંધીજીનું ચિત્ર કાર્ટૂન છે તો તમે ખોટા છો. જી હા… નોટ પર છપાયેલ ગાંધીજીનો ફોટો કેમેરા દ્વારા લેવામાં આવ્યો હતો, જે 1946માં લેવામાં આવ્યો હતો. જો કે, આ ફોટામાં ગાંધી બ્રિટિશ રાજકારણી લોર્ડ ફ્રેડરિક વિલિયમ પેથિક-લોરેન્સ સાથે ઉભા હતા, પરંતુ જ્યારે બેંક નોટો માટે ગાંધીની છબી પસંદ કરવામાં આવી ત્યારે તે વચ્ચેથી કાપવામાં આવી હતી.આ તસવીર એટલા માટે પસંદ કરવામાં આવી હતી કારણ કે તેમાં ગાંધીજી પણ હસતા જોવા મળ્યા હતા. જો કે, આ ફોટો કયા ફોટોગ્રાફરે લીધો હતો તે અંગેની માહિતી તે સમયે ઉપલબ્ધ ન હતી.
હવે તમારા મનમાં આ સવાલ હશે કે પહેલીવાર નોટ પર ગાંધીજીનો ફોટો ક્યારે છપાયો હતો, તો અમે તમને આ પણ જણાવીશું. વાસ્તવમાં, ગાંધીજી પ્રથમ વખત 1969 માં ભારતીય ચલણ પર દેખાયા હતા. તેની 100મી જન્મજયંતિ નિમિત્તે તેને બહાર પાડવામાં આવી હતી. આ નોટ પર આરબીઆઈ ગવર્નર એલકે ઝાના હસ્તાક્ષર હતા અને તેમાં મહાત્મા ગાંધીને બેઠેલા દર્શાવવામાં આવ્યા હતા. પાછળ સેવાગ્રામ આશ્રમ છપાયેલો હતો. ત્યારબાદ 1987માં ગાંધીજીના ફોટાવાળી 500 રૂપિયાની નોટોની સિરીઝ બહાર પાડવામાં આવી હતી.
રસપ્રદ વાત એ છે કે આઝાદીના 40 વર્ષ બાદ નોટો પર ગાંધીજીની તસવીર આવી હતી. અગાઉ નોટો પર બ્રિટિશ સરકારની મહોર હતી. ભારત આઝાદ થતાંની સાથે જ થોડા મહિનાઓ પછી નોટો પર રાજા જ્યોર્જ VIનું ચિત્ર છપાવવાનું શરૂ થયું. આરબીઆઈએ કિંગ જ્યોર્જની છબીવાળી નોટો છાપવાનું ચાલુ રાખ્યું. ત્યારબાદ વર્ષ 1949માં ભારત સરકારે તેની 1 રૂપિયાની નોટની નવી ડિઝાઇન બહાર પાડી.આ સાથે કિંગ જ્યોર્જને સારનાથમાં અશોક સ્તંભની સિંહની રાજધાનીનું પ્રતીક સાથે બદલવામાં આવ્યું હતું. પછી એવું વિચારવામાં આવ્યું કે કિંગ જ્યોર્જ VIનું પોટ્રેટ મહાત્મા ગાંધીના પોટ્રેટ સાથે બદલવું જોઈએ. ત્યાર બાદ અનેક ડિઝાઇન તૈયાર કરવામાં આવી હતી, પરંતુ અંતે સર્વસંમતિથી ગાંધીના ચિત્રને બદલે સારનાથમાં સિંહની રાજધાની પસંદ કરવામાં આવી હતી.
1990ના દાયકા સુધીમાં આરબીઆઈને સમજાયું કે ડિજિટલ પ્રિન્ટિંગ, સ્કેનિંગ, ફોટોગ્રાફી અને ઝેરોગ્રાફી જેવી ટેક્નોલોજીમાં પ્રગતિને જોતાં ચલણી નોટો પર પરંપરાગત સુરક્ષા સુવિધાઓ અપૂરતી હતી. એવું માનવામાં આવતું હતું કે માનવ ચહેરા કરતાં નિર્જીવ વસ્તુઓ પસંદ કરવી પ્રમાણમાં સરળ હશે.ગાંધીની પસંદગી તેમની રાષ્ટ્રીય અપીલને કારણે કરવામાં આવી હતી અને 1996માં, આરબીઆઈએ અશોક સ્તંભની બૅન્કનોટને બદલવા માટે નવી ‘મહાત્મા ગાંધી સિરીઝ’ શરૂ કરી હતી. ત્યારપછી આરબીઆઈએ 2016માં ‘મહાત્મા ગાંધી ન્યૂ સિરીઝ બેંક નોટ્સ’ની જાહેરાત કરી હતી. આ સિરીઝમાં ગાંધીજીનું પહેલા જેવું જ પોટ્રેટ છે, પરંતુ વધારાના સુરક્ષા ફીચર્સ સિવાય, સ્વચ્છ ભારત અભિયાનનો લોગો પણ નોટોના રિવર્સ પર ઉમેરવામાં આવ્યો છે.