કૃષિ-નિકાસમાં પ્રોસેસ્ડ ફૂડની નિકાસનો હિસ્સો 2014-15માં 13.7% થી વધીને 2022-23માં 25.6% થયો

નવી દિલ્હીઃ ફૂડ પ્રોસેસિંગ સેક્ટર ખેતીની આવક વધારવામાં અને ખેતી સિવાયની નોકરીઓનું સર્જન કરવા, ખેતી અને સંલગ્ન ક્ષેત્રના ઉત્પાદનમાં લણણી પછીના નુકસાનને ઘટાડવામાં અને જાળવણી અને પ્રોસેસિંગ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરમાં ખેતરમાં અને બહારના રોકાણો દ્વારા મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. તદનુસાર, ફૂડ પ્રોસેસિંગ ઉદ્યોગ મંત્રાલયે દેશમાં ફૂડ પ્રોસેસિંગ સેક્ટરના વિકાસને વેગ આપવા માટે ઘણી પહેલ હાથ ધરી છે અને નાણાકીય વર્ષ 2023-24 દરમિયાન તેની યોજનાઓમાં નોંધપાત્ર સિદ્ધિઓ મેળવી છે. પાછલા વર્ષમાં નોંધનીય સિદ્ધિઓ નીચે મુજબ છે.

મંત્રાલયના બજેટ દ્વારા ક્ષેત્રીય સહાયમાં વધારો

ભારત સરકારે B.E. વર્ષ 2023-24માં ફૂડ પ્રોસેસિંગ સેક્ટરના વિકાસ માટે મંત્રાલયને રૂ. 3287.65 કરોડ, જે 2022-23માં 1901.59 કરોડ રૂપિયાના સુધારેલા અંદાજ (R.E) કરતાં લગભગ 73% નો વધારો દર્શાવે છે.

ક્ષેત્રીય સિદ્ધિઓમાં ક્વોન્ટમ જમ્પ 

• ફૂડ પ્રોસેસિંગ સેક્ટરનું ગ્રોસ વેલ્યુ એડેડ (GVA) 2014-15માં રૂ.1.34 લાખ કરોડથી વધીને 2021-22માં રૂ.2.08 લાખ કરોડ થયું છે.
• એપ્રિલ 2014-માર્ચ 2023 દરમિયાન આ ક્ષેત્રે USD 6.185 બિલિયન FDI ઇક્વિટી ઇનફ્લો આકર્ષ્યો છે.
• કૃષિ-નિકાસમાં પ્રોસેસ્ડ ફૂડની નિકાસનો હિસ્સો 2014-15માં 13.7% થી વધીને 2022-23માં 25.6% થયો છે.
• કુલ નોંધાયેલા/સંગઠિત ક્ષેત્રમાં 12.22% રોજગાર સાથે ફૂડ પ્રોસેસિંગ ક્ષેત્ર સંગઠિત ઉત્પાદન ક્ષેત્રમાં સૌથી મોટા રોજગાર પ્રદાતાઓમાંનું એક છે.

યોજનાઓ હેઠળની સિદ્ધિઓ

(A)પ્રધાનમંત્રી કિસાન સંપદા યોજના (PMKSY)

• PMKSY ને રૂ. 6,000 કરોડની ફાળવણી સાથે મંજૂર કરવામાં આવ્યું હતું. 14મી એફસી સાયકલ માટે 2016-20ના સમયગાળા માટે (2020-21 સુધી વિસ્તૃત) અને રૂ. 4600 કરોડની ફાળવણી સાથે 15મી એફસી સાયકલ દરમિયાન પુનઃરચના પછી ચાલુ રાખવાની મંજૂરી આપવામાં આવી છે.
• જાન્યુઆરી 2023 થી, અત્યાર સુધીમાં, PMKSY ની વિવિધ ઘટક યોજનાઓ હેઠળ કુલ 184 પ્રોજેક્ટ મંજૂર કરવામાં આવ્યા છે અને કુલ 110 પ્રોજેક્ટ પૂર્ણ કરવામાં આવ્યા છે જેના પરિણામે 13.19 લાખ MT ની પ્રક્રિયા અને જાળવણી ક્ષમતા છે. મંજૂર કરાયેલા પ્રોજેક્ટ્સ, તેમની પૂર્ણતા પર, આશરે 3.85 લાખ ખેડૂતોને લાભ આપતા રૂ. 3360 કરોડના રોકાણનો લાભ લેવાની અપેક્ષા છે અને તેના પરિણામે 0.62 લાખથી વધુ પ્રત્યક્ષ/પરોક્ષ રોજગાર થવાની અપેક્ષા છે.
• કુલ મળીને, અત્યાર સુધીમાં, PMKSY ની વિવિધ ઘટક યોજનાઓ હેઠળ કુલ 1401 પ્રોજેક્ટ્સને તેમની સંબંધિત લોંચની તારીખથી મંજૂરી આપવામાં આવી છે. તેમાંથી 832 પ્રોજેક્ટ પૂર્ણ થયા છે જેના પરિણામે 218.43 લાખ મેટ્રિક ટનની પ્રક્રિયા અને જાળવણી ક્ષમતા છે. મંજૂર કરાયેલા પ્રોજેક્ટ્સ, તેમની પૂર્ણતા પર, આશરે 57 લાખ ખેડૂતોને લાભ આપતા રૂ. 21217 કરોડના રોકાણનો લાભ લેવાની અપેક્ષા છે અને તેના પરિણામે 8.28 લાખથી વધુ પ્રત્યક્ષ/પરોક્ષ રોજગાર થવાની અપેક્ષા છે.
• PMKSY એ ફાર્મ ગેટ પર કૃષિ પેદાશોના ભાવમાં વધારો અને તેના નુકસાનમાં ઘટાડો કરવાના સંદર્ભમાં નોંધપાત્ર હકારાત્મક અસર કરી છે. કોલ્ડ ચેઇન પ્રોજેક્ટ્સ પર NABCON ના મૂલ્યાંકન અભ્યાસ અહેવાલ દર્શાવે છે કે મંજૂર કરાયેલા પ્રોજેક્ટ્સમાંથી 70% પૂર્ણ થવાથી માછીમારીના કિસ્સામાં 70% અને ડેરી ઉત્પાદનોના કિસ્સામાં 85% સુધીનો કચરો ઘટાડવામાં નોંધપાત્ર સુધારો જોવા મળ્યો છે.

(B) પ્રધાન મંત્રી માઈક્રો ફૂડ પ્રોસેસિંગ ઈન્ડસ્ટ્રીઝ અપગ્રેડેશન સ્કીમ (PMFME)

• આત્મનિર્ભર અભિયાન હેઠળ, ફૂડ પ્રોસેસિંગ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ મંત્રાલયે જૂન, 2020માં ‘વૉકલ ફોર લોકલ’ને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે પ્રધાન મંત્રી માઈક્રો ફૂડ પ્રોસેસિંગ ઈન્ડસ્ટ્રીઝ નામની કેન્દ્રીય પ્રાયોજિત યોજના શરૂ કરી હતી, જેમાં આ યોજના માટે 2020-2025ના સમયગાળામાં કુલ રૂ. 10,000 કરોડના ખર્ચ સાથે.
• માઈક્રો ફૂડ પ્રોસેસિંગ એન્ટરપ્રાઈઝ માટે આ પહેલી સરકારી સ્કીમ છે અને ક્રેડિટ લિન્ક્ડ સબસિડી દ્વારા અને વન ડિસ્ટ્રિક્ટ વન પ્રોડક્ટનો અભિગમ અપનાવીને 2 લાખ એન્ટરપ્રાઈઝને લાભ આપવાનું લક્ષ્ય છે.
• જાન્યુઆરી 2023 થી, PMFME યોજનાના ક્રેડિટ લિંક્ડ સબસિડી ઘટક હેઠળ કુલ 51,130 લોન મંજૂર કરવામાં આવી છે, જે યોજના શરૂ થયા પછી કોઈપણ કેલેન્ડર વર્ષ દરમિયાન સૌથી વધુ સિદ્ધિ છે. 1.35 લાખ સેલ્ફ હેલ્પ ગ્રુપ (SHG) સભ્યોને બીજ મૂડી સહાય તરીકે રૂ. 440.42 કરોડની રકમ બહાર પાડવામાં આવી છે. ગ્રાસ-રૂટ માઇક્રો એન્ટરપ્રાઇઝિસને ઉત્પાદન વિકાસ સહાય પૂરી પાડતા સમયગાળા દરમિયાન 4 ઇન્ક્યુબેશન કેન્દ્રો પૂર્ણ અને ઉદ્ઘાટન કરવામાં આવ્યા છે.
• યોજનાની શરૂઆતથી અત્યાર સુધીમાં, વ્યક્તિગત લાભાર્થીઓ, ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠનો (FPO), સ્વસહાય જૂથો (SHGs) અને ઉત્પાદક સહકારી મંડળીઓને PMFME યોજનાના ક્રેડિટ લિંક્ડ સબસિડી ઘટક હેઠળ કુલ 65,094 લોન મંજૂર કરવામાં આવી છે. 2.3 લાખ સેલ્ફ હેલ્પ ગ્રુપ (SHG) સભ્યોને બીજ મૂડી સહાય તરીકે રૂ. 771 કરોડની રકમ બહાર પાડવામાં આવી છે.
• રૂ. 205.95 કરોડના ખર્ચ સાથે ODOP પ્રોસેસિંગ લાઇન અને સંલગ્ન પ્રોડક્ટ લાઇનમાં 76 ઇન્ક્યુબેશન સેન્ટરો સ્થાપવાની મંજૂરી આપવામાં આવી છે.

(C) ફૂડ પ્રોસેસિંગ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ (PLISFPI) માટે ઉત્પાદન-લિંક્ડ પ્રોત્સાહક યોજના 

• ભારતના પ્રાકૃતિક સંસાધનોના અનુરૂપ વૈશ્વિક ફૂડ મેન્યુફેક્ચરિંગ ચેમ્પિયન્સના નિર્માણને ટેકો આપવા અને આંતરરાષ્ટ્રીય બજારોમાં ખાદ્ય ઉત્પાદનોની ભારતીય બ્રાન્ડ્સને ટેકો આપવા માટે, કેન્દ્રીય કેબિનેટ દ્વારા કેન્દ્રીય ક્ષેત્રની યોજના- “ફૂડ પ્રોસેસિંગ ઉદ્યોગ માટે ઉત્પાદન લિંક્ડ પ્રોત્સાહક યોજના (PLISFPI)” 31.03.2021 ના રોજ રૂ. 10,900 કરોડ ને મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. આ યોજના 2021-22 થી 2026-27 સુધીના છ વર્ષના સમયગાળામાં લાગુ કરવામાં આવી રહી છે.
• આ યોજનાના ઘટકો છે- ચાર મુખ્ય ખાદ્ય ઉત્પાદનોના સેગમેન્ટના ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપવું. બાજરી આધારિત ઉત્પાદનો, પ્રોસેસ્ડ ફળો અને શાકભાજી, મરીન પ્રોડક્ટ્સ અને મોઝેરેલા ચીઝ (કેટેગરી-I) સહિત રાંધવા માટે તૈયાર/ ખાવા માટે તૈયાર (RTC/ RTE) ખોરાક. બીજો ઘટક SMEs (કેટેગરી-II) ના નવીન/ઓર્ગેનિક ઉત્પાદનોના ઉત્પાદન સાથે સંબંધિત છે. ત્રીજો ઘટક વિદેશમાં બ્રાન્ડિંગ અને માર્કેટિંગ (કેટેગરી-III) માટે સપોર્ટ સાથે સંબંધિત છે જેથી સ્ટોરમાં બ્રાન્ડિંગ, શેલ્ફ સ્પેસ ભાડે આપવા અને માર્કેટિંગ માટે મજબૂત ભારતીય બ્રાન્ડના ઉદભવને પ્રોત્સાહન મળે. PLISFPI હેઠળ બચતમાંથી, RTC/RTE ઉત્પાદનોમાં બાજરીના ઉપયોગને પ્રોત્સાહિત કરવા અને તેના ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહિત કરવા PLI યોજના હેઠળ તેમને પ્રોત્સાહિત કરવા યોજનામાંથી ઉત્પાદન લિંક્ડ ઇન્સેન્ટિવ્સ સ્કીમ (PLISMBP) માટે એક ઘટક પણ બનાવવામાં આવ્યો હતો, મૂલ્યવર્ધન અને વેચાણ.
• 10.08.2023 ના રોજ, મંત્રાલયની દરખાસ્તને રૂ. 1000 કરોડના ખર્ચ સાથે બાજરી આધારિત ઉત્પાદનો (બાજરી 2.0) ના ઉત્પાદન માટે EoI આમંત્રિત કરવા માટે મંજૂર કરવામાં આવી છે. અન્ય વિભાગોમાંથી બચતમાંથી ઉદ્ભવે છે.
• ફૂડ પ્રોસેસિંગ સેક્ટર (PLISFPI) માટે પ્રોડક્ટ લિંક્ડ ઇન્સેન્ટિવ સ્કીમની વિવિધ શ્રેણીઓ હેઠળ કુલ 176 દરખાસ્તોને અત્યાર સુધીમાં મંજૂરી આપવામાં આવી છે. આ યોજના રૂ. 7722 કરોડનું રોકાણ, રૂ. 1.20 લાખ કરોડના પ્રોસેસ્ડ ફૂડના વેચાણના ટર્નઓવરમાં વધારો અને 2.50 લાખની રોજગારીની તકો ઊભી કરે તેવી શક્યતા હતી. ના પ્રોત્સાહનો સાથે રૂ. 584.30 કરોડ આ યોજના હેઠળ સમર્થિત કંપનીઓને આજ સુધીમાં જારી કરવામાં આવ્યા છે, લગભગ રૂ. 2.01 લાખ કરોડનું પ્રોસેસ્ડ ફૂડ વેચાણનું ટર્નઓવર, રૂ. 7099 કરોડનું રોકાણ અને 2.36 લાખ રોજગાર સર્જન સમર્થિત પ્રોજેક્ટ્સ દ્વારા પહેલેથી જ હાંસલ કરવામાં આવ્યું છે.
• 22 MSME સહિત 30 કંપનીઓ PLISMBP હેઠળ મિલેટ આધારિત ઉત્પાદનોના પ્રચારમાં સામેલ છે. આ યોજના માન્ય ખાદ્ય ઉત્પાદનોમાં બાજરીની ઓછામાં ઓછી 15% સામગ્રીનો ઉપયોગ કરવાની કલ્પના કરે છે.

“ઇન્ટરનેશનલ યર ઓફ મિલેટ્સ (IYM)-2023)”ના ભાગરૂપે પ્રવૃત્તિઓ/સિદ્ધિઓ

• શ્રી અન્ના એ બાજરીના આંતરરાષ્ટ્રીય વર્ષમાં મંત્રાલયના મુખ્ય ફોકસ ક્ષેત્રોમાંનું એક છે.
• મંત્રાલયે તેની યોજનાઓ દ્વારા શ્રી અન્ના પ્રોસેસિંગ અને પ્રિઝર્વેશન ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરમાં નોંધપાત્ર વધારો કર્યો છે.
• PLISFPI હેઠળ 8 મોટી સંસ્થાઓ અને 22 MSMEની દરખાસ્તોનો સમાવેશ કરતી રૂ. 800 કરોડના ખર્ચ સાથે પ્રોડક્શન લિંક્ડ ઇન્સેન્ટિવ માટેની 30 મિલેટ આધારિત દરખાસ્તોને મંજૂરી આપવામાં આવી છે.
• અત્યાર સુધીમાં રૂ. 91.08 કરોડ ની કુલ 1825 લોન મંજૂર કરવામાં આવી છે. PMFME યોજના હેઠળ વિવિધ રાજ્યોમાંથી વ્યક્તિગત બાજરી પ્રોસેસિંગ એકમો માટે. વધુમાં, મંત્રાલયે તેની PMFME યોજના હેઠળ બાજરી ઉત્પાદનો ધરાવતા 19 જિલ્લાઓને વન ડિસ્ટ્રિક્ટ વન પ્રોડક્ટ (ODOP) તરીકે ઓળખ્યા છે અને બાજરી ઉત્પાદનો માટે 3 માર્કેટિંગ અને બ્રાન્ડિંગ દરખાસ્તોને મંજૂરી આપી છે. ઉપરાંત, મિલેટ પ્રોસેસિંગ લાઇન ધરાવતા 10 રાજ્યોમાં 17 ઇન્ક્યુબેશન સેન્ટરને મંજૂરી આપવામાં આવી છે.
• મંત્રાલયે દેશભરમાં ફેલાયેલા 27 જિલ્લાઓમાં મિલેટ રોડ શો/કોન્ફરન્સ/પ્રદર્શનોની શ્રેણીનું પણ આયોજન કર્યું છે. જિલ્લાઓમાં બે દિવસીય મિલેટ ફેસ્ટિવલનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે. મંડલા (મધ્યપ્રદેશ), ભોજપુર (બિહાર), વિજયનગર (આંધ્રપ્રદેશ), આગ્રા (ઉત્તર પ્રદેશ), મધુરાઈ (તામિલનાડુ), નુઆપાડા (ઓડિશા), મહબૂબનગર (તેલંગાણા), જોધપુર (રાજસ્થાન), ખુંટી (ઝારખંડ), તિરાપ (અરુણાચલ પ્રદેશ), અલ્મોરા (ઉત્તરાખંડ), પલક્કડ (કેરળ), સુરત (ગુજરાત), પટના (બિહાર), અમદાવાદ (ગુજરાત), ચંદીગઢ, રાયપુર (છત્તીસગઢ), પુણે (મહારાષ્ટ્ર), જયપુર (રાજસ્થાન), કોઈમ્બતુર (તમિલ) આંતરરાષ્ટ્રીય ઉજવણીના ભાગરૂપે નાડુ), માંડ્યા (કર્ણાટક), કોલકાતા (પશ્ચિમ બંગાળ), અમૃતસર (પંજાબ), હૈદરાબાદ (તેલંગાણા), જમ્મુ (જમ્મુ અને કાશ્મીર), પોર્ટ બ્લેર (આંદામાન અને નિકોબાર) અને થાણે (મહારાષ્ટ્ર) બાજરી વર્ષ 2023.

 “ઇન્ટરનેશનલ યર ઑફ મિલેટ્સ (IYM)-2023)”ના ભાગરૂપે પ્રવૃત્તિઓ/સિદ્ધિઓ-

• મંત્રાલયે નવી દિલ્હીના પ્રગતિ મેદાન ખાતે 3-5 નવેમ્બર, 2023 દરમિયાન વૈશ્વિક ફૂડ ઈવેન્ટ “વર્લ્ડ ફૂડ ઈન્ડિયા” (WFI)નું આયોજન કર્યું હતું. આ ઈવેન્ટે શ્રી અન્ન માટે શક્યતાઓ, ઉત્પાદકો, ફૂડ પ્રોસેસર્સ, ઈક્વિપમેન્ટ ઉત્પાદકો, લોજિસ્ટિક્સ પ્લેયર્સ, કોલ્ડ ચેઈન પ્લેયર્સ, ટેક્નોલોજી પ્રોવાઈડર્સ, સ્ટાર્ટ-અપ અને ઈનોવેટર્સ, ફૂડ રિટેલર્સ વગેરે વચ્ચે ક્રિયાપ્રતિક્રિયા અને સિનર્જી માટે સહાયક પ્લેટફોર્મ પૂરું પાડ્યું હતું અને દેશને ફૂડ પ્રોસેસિંગ માટે રોકાણના સ્થળ તરીકે દર્શાવ્યું હતું.
• આ કાર્યક્રમનું આયોજન નવી દિલ્હીના પરગતિ મેદાનમાં લગભગ 10,000 ચોરસ મીટર વિસ્તારની ખુલ્લી જગ્યાઓ સિવાય હોલ નંબર 1,2,3,4,5,6 અને 14 (49,174 ચોરસ મીટર વિસ્તાર)ના ગ્રાઉન્ડ ફ્લોરમાં કરવામાં આવ્યું હતું. ભારત મંડપમમાં ઉદ્ઘાટન અને સમાપન સત્રો સિવાય ટેકનિકલ સત્રો, મંત્રીમંડળની બેઠકો, ઉદ્યોગ રાઉન્ડ ટેબલો યોજાયા હતા. આ ઇવેન્ટ વરિષ્ઠ સરકારી મહાનુભાવો, વૈશ્વિક રોકાણકારો અને મોટી વૈશ્વિક અને સ્થાનિક કૃષિ-ફૂડ કંપનીઓના બિઝનેસ લીડર્સનું સૌથી મોટું મંડળ હતું. ઇવેન્ટ્સના મુખ્ય ઘટકો હતા – પ્રદર્શન, પરિષદો અને જ્ઞાન સત્રો, ફૂડ સ્ટ્રીટ, શ્રી અન્ના આધારિત પ્રવૃત્તિઓ, ભારતીય વંશીય ખાદ્ય ઉત્પાદનો અને વિશિષ્ટ પેવેલિયન સેગમેન્ટ્સ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું – (a) ફળો અને શાકભાજી; (b) ડેરી અને મૂલ્યવર્ધિત ડેરી ઉત્પાદન; (c) મશીનરી અને પેકેજિંગ; (d) ખાવા માટે તૈયાર/ રાંધવા માટે તૈયાર અને (e) ટેકનોલોજી અને નવીનતાઓ વગેરે.
• વર્લ્ડ ફૂડ ઈન્ડિયા’ 2023 નું ઉદ્ઘાટન માનનીય વડાપ્રધાન શ્રી નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા 3જી નવેમ્બર 2023 ના રોજ ભારત મંડપમના પ્લેનરી હોલમાં કરવામાં આવ્યું હતું. તેમણે હોલ નંબર 14 માં પ્રદર્શનનું ઉદ્ઘાટન કર્યું, MoFPI પેવેલિયન અને ટેક્નોલોજી પેવેલિયનના ભાગોની મુલાકાત લીધી અને પસંદગીના લોકો સાથે વાતચીત કરી. ઉદ્ઘાટનમાં ઉદ્યોગના પ્રતિનિધિઓ. ભારત મંડપમ ખાતે 5મી નવેમ્બરે આયોજિત ‘વર્લ્ડ ફૂડ ઈન્ડિયા 2023’ ના વિદાય સત્રને ભારતના માનનીય રાષ્ટ્રપતિ શ્રીમતી દ્રૌપદી મુર્મુની આદરણીય ઉપસ્થિતિ દ્વારા આદરવામાં આવ્યું હતું.
• વર્લ્ડ ફૂડ ઈન્ડિયાએ 1200 થી વધુ રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રદર્શકો, 90 દેશોના પ્રતિનિધિઓ, 91 વૈશ્વિક સીએક્સઓ, 15 વિદેશી મંત્રી અને વ્યવસાયિક પ્રતિનિધિમંડળો અને રૂ. 33,000 કરોડ ઉપરના એમઓયુ/રોકાણના વચનો સહિત સમગ્ર બોર્ડના હિતધારકોની વ્યાપક ભાગીદારી કરી હતી. પ્રદર્શનો, ટેક્નોલોજી, મશીનરી, પેટા-ક્ષેત્રો વગેરે પર વિશિષ્ટ પેવેલિયન, B2B, B2G મીટિંગ્સ, 47 કોન્ફરન્સ/સેમિનાર જેવી વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ ઇવેન્ટના મુખ્ય આકર્ષણો હતા. મંત્રાલયે ઈવેન્ટના ભાગરૂપે ડી/ઓ કોમર્સ અને તેની સાથે સંકળાયેલી સંસ્થાઓ એટલે કે APEDA, MPEDA/કોમોડિટી બોર્ડના સહયોગથી વૈશ્વિક રિવર્સ બાયર સેલર મીટનું પણ આયોજન કર્યું હતું.